نمودار علت و معلول(Couse and Effect Diagram) یکی از نمودارهای مفید در کنترل کیفیت می باشد. زمانی یک عیب اشکال یا اشتباه مشاهده می شود باید علل بالقوه آن نیز مشخص گردد. در مواقعی علل بروز مشکل واضح نیست نمودار علت و معلول می تواند ابزار مفیدی برای شناسایی علل بالقوه باشد. این نمودار به نامهای دیگری همچون نمودار استخوان ماهی(چون در این نمودار مشکل روی سر استخوان ماهی نوشته می شود و کلیه علل بالقوه ایجاد مشکل رو ی بدنه ماهی قرار می گیرند) و همچنین نمودار ایشی کاوا نیز معروف است زیرا اولین بار توسط ایشی کاوا مطرح شد.
نکته مهم در طراحی نمودار علت و معلول این است که معمولا در این نمودار دلایل بالقوه ایجاد مشکل بر اساس (5M (Machine , Material , Man , Methods , Measurement و شرایط محیطی طبقه بندی می شوند و در میان علل نیز، دلایل مهمتر به سر ماهی نزدیکتر و دلایل کم اهمیت تر به دم ماهی نزدیکتر رسم می شوند. همچنین در هر شاخه نیز دلایل مهمتر نزدیکتر و دلایل کم اهمیت تر به دم ماهی نزدیک تر رسم می شوند.
نمودار علت و معلول برای بررسی علل و مشـکلات در فراینـدها مفیـد اسـت. ایـن تحلیـل مـی توانـد همراه یک نمودار پارتو انجام گیرد.
از نمودار پارتو در اینجا برای تشخیص مهمترین علل ایجاد مشکل استفاده می شود تا اقدام اصلاحی در مورد عمده ترین علل انجام گیرد. نمودار علت و معلول از جملـه ابزارهـای مفیـدی اسـت که مـی تواند در بخش های مختلف یک سازمان برای حل مشکلات به کاربرده شود.
مراحل مورد نیاز برای تهیه یک نمودار علت و معلول عبارتند از:
1- مشکل و یا معلولی که باید تجزیه و تحلیل گردد را تعریف کنید.
2- تیمی جهت انجام تجزیه و تحلیلهای مورد نیاز تشکیل دهید. در اغلب موارد تیم بهبود کیفیت علل بالقوه ایجاد مشکل را از طریق طوفان مغزی تعیین می کند.
3- خط مرکز و جعبه های مربوط به معلولها را رسم کنید.
4- گره های علل بالقوه اصلی را تعیین و آنها را از طریق جعبه هایی به خط مرکز متصل کنید.
5- علل ممکن را شناسایی و آنها را در گروه های تعین شده در مرحله 4 قرار دهید. در صورت نیاز گروه های دیگری تعیین کنید.
6- ترتیب علل را رتبه بندی کنید تا آنهایی که اثر زیادی بر روی مشکل دارند شناسایی شوند.
7- اقدام اصلاحی انجام گیرد.
در زیر نمونه هایی از نمودار علت و معلول را می توانید مشاهده کنید.
